МОНГОЛ УЛСЫН ТАНИЛЦУУЛГА 

Байршил  

Монгол Улс хаана оршдогийг та мэдэх үү?

 

Энэ зурагт үзүүлсэнчлэн дэлхийн хамгийн том тив болох Евроази тивийн баруун хэсэгт орших, Орос болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын хооронд байрлах, далайд гарцгүй орон бол Монгол улс юм.

Төрийн далбаа 

Одоогийн Монгол Улсын төрийн далбаа нь Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын үед зохиогдсон бөгөөд 1949 оноос алтан соёмбын дээр коммунист засаглалыг илэрхийлж байсан одыг 1992 оноос хассан хэлбэр юм.  

Улаан, хөх, улаан хосолсон өнгөтэй байна. Далбааны гурав хуваасны нэгийн хэмжээтэй дундахь хэсэг нь мөнх тэнгэрийн хөх, түүний хоёр тал нь мандан бадрахын бэлгэдэл улаан өнгөтэй байна. Далбааны ишин талын улаан дэвсгэрийн төв хэсэгт алтан соёмбо байрлуулна. Соёмбо үсэг нь эрт үед монголд хэрэглэгдэж байсан үсэг юм. Соёмбын тухай хэд хэдэн тайлбар байдаг ч бүх тайлбарт гал, хөрс дэлхий, ус, нар, сар, огторгуйг билэгдэнэ гэжээ. 

Газар зүй

Монгол орон 1,564,100 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Япон улсаас 4 дахин том орон юм. Японы Кобе хотоос Улаанбаатар хот хүртэл 3,000 км зайтай, Токио хотын Нарита нисэх буудлаас, зундаа Осака хотын Кансай нисэх буудлаас Улаанбаатар хот руу шууд нислэгтэй. Фукуока хотоос Солонгосын Инчён болон Пусан олон улсын нисэх буудал болон БНХАУ-ын Бээжингийн олон улсын нисэх буудлаар дамжин Улаанбаатар хот руу ниснэ.

Монгол улс нийт 3 сая 179 мянган 800 хүн амтай (Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн газар (цаашид ҮСГ гэнэ, 2017 он), үүнээс нийслэл Улаанбаатар хотод 1 сая 462 мянга 973 хүн амьдардаг нь нийт хүн амын 46%-тай тэнцэж байна. Мөнгөний нэгж нь төгрөг.  

Сүлд

 

Монгол улсын төрийн сүлд нь коммунист засаглал унасны дараа 1992 оноос хэрэглэгдэж эхэлсэн. 


Монгол улсын төрийн сүлд нь ариун цагаан өнгийн бадам цэцэг суурьтай, төгсгөлгүй үргэлжлэн дэлгэрэх түмэн насан хээгээр хөвөөлсөн, мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хөх дэвсгэртэй байна. Сүлдний төв хэсэгт Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соёмбо, эрдэнийн хүлгийг хослуулан дүрсэлсэн байна. Сүлдний хүрээний магнайн хэсэгт эрт, эдүгээ, ирээдүй гурван цагийг бэлгэдсэн хүслийг хангагч чандмань эрдэнэ, доод хэсэгт эх газрыг төлөөлсөн ногоон өнгийн уулан хээ, ашид дэвжихийн өлзий хутаг оршсон хүрдийг тус тус дүрсэлнэ. Хүрдийг хадгаар дээдлэн сүлжсэн байна. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын бэлэг тэмдэг нь Төрийн сүлд, туг далбаа, тамга, дуулал мөн. Төрийн сүлд, туг далбаа, тамга, дуулал нь Монголын ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ.

Цаг агаар

Монгол улс нь Алтай, Соён, Хангай, Хэнтий гэсэн дөрвөн өндөр уулстай. Алтай нурууны өндөр 4,362 метр байдаг нь Японы 3,667 метр өндөртэй мөнх цаст Фужи уулнаас 700 метр өндөр юм.  

Монгол улс нь далайн түвшинээс дунджаар 1,500 метр өндөрт байрладаг нь өвөлдөө -60 ℃ хүртэл хүйтэрдэг тохиолдолд хүргэдэг. Жилийн дундаж хур тундасны хэмжээ 300 мм-р бага байдаг ба үүний тал нь 7, 8 сар дахь хур тунадас юм. Доорхи графикаар Монгол болон Японы хур тунадасны зөрүүг жилийн байдлаар харуулж байна. Монгол орон нь далайгаас алслагдсан тул маш хуурай уур амьсгалтай. Үүнээс гадна олон жилийн турш хураашилттай байгаа тал хээр ихтэй. Хэдий тийм боловч Монгол орон маш уудам дэлгэр учир хойд талын нутаг нь 500 мм орчим хур тунадастай, ой мод ихтэй. Температурын хувьд хамгийн халуун нь +40℃, хамгийн хүйтэн нь -30℃ ба нэмэх хасахын зөрүү ихтэй орон юм. 

Weather MGL.jpg

 

 

Газар нутаг 

Монгол орны нийт газар нутгийн 80 орчим хувь нь бэлчээрийн тал нутаг юм. Хойд хэсэг өндөр уулс ихтэй, хур тунадас элбэг учир тайга хэмээн нэрлэгдэх шилмүүст ойн бүстэй. Өмнө зүг нь говийн бүс юм. Олон арван гол горхи, нуурууд, ой мод, говь цөл гээд эрс тэс байгалийн бүсүүдтэй сонирхолтой орон.

 

Газар нутаг.jpg

Монгол гэр

Зурган дээр гэр хэмээн нэрлэгдэх нүүдэлчний орон сууц байна. Гэр нь мод, эсгий, даавуугаар хийгддэг ба угсарч янзлах, тээвэрлэж засварлахад хялбар байдаг. Гэрийн дотор маш сайн агаарын солилцоо явагддаг бөгөөд бороо салхинаас бат хамгаалагдсан нь Монгол орны хатуу ширүүн уур амьсгалд нэн тохиромжтой орон сууц юм.   

Монгол хэл дээрхи мэндчилгээ

Сайн байна уу? - サエン バエノ~? - こんにちは
Сайн. Сайн байна уу? - サエン. サエン バエノ~? - はい、こんにちは
Өглөөний мэнд - ウ"グローニー メンドゥ - おはようございます
Оройн мэнд - オロエン メンドゥ - こんばんは
Баяртай - バヤルタイ- さようなら
Баярлалаа - バヤル"ル, ラ~ - ありがとうございます
Маш их баярлалаа - マッシ イッヒ バヤル"ル, ラ~ - 本当にありがとうございます
Зүгээр зүгээр - ズゲール ズゲール - どういたしまして
Танилцая. - タニルツィヤ- はじめまして
Таныг хэн гэдэг бэ? - タナエグ ヘン ゲデグ ウェ?- あなたの名前はなんですか
Намайг Наран гэдэг - ナマエグ ナラン ゲデグ - 私は、ナラン です
Ажил сайн уу? - アジル サエノ~?- 仕事はいい感じですか。
Хичээл сайн уу? - ヒチェール サエノ~?-学校はいい感じですか
Сайн сайн - サエン サエン - いい感じです
Маш сайн байна – マシ サイン バエン - とてもいい感じです
Гайгүй байна - ガイグイ バエン - 問題ないです
Дажгүй байна - ダジグイ バエン - 大丈夫です

Хоол

Монгол үндэстэний хоол нь махан хоол болон цагаан идээ хэмээн ангилагддаг. Нүүдэлчдийн уламжлалт амьдралд өвлийн идэш, зуны хоол гэсэн мөчлөг байсан. Гурил, будаа хүнсэндээ хэрэглэдэг хэдий ч махны хэрэглээ өндөр. ЗХУ-тай найрсаг харьцаатай байх үеэс орос, Европ хоолны соёл болон хөрш улс болох БНХАУ, Өвөр Монголын Өөртөө Засах орны хоолны соёл мөн ихээр орж ирсэн. Нутаг нутгийн уур амьсгалаас хамаараад хоолны материал болон хоолны төрөл өөр өөр байдаг.

Монгол хоолны төрлөөс

  • チャナサン・マフ(чанасан мах) - ゆで肉
  • ホルホグ(хорхог) - 蒸し肉
  • ボードグ(боодог) - 丸焼き肉
  • ショルログ(шорлог) - 串焼き肉
  • ツォトゥガサン・ゲデス(цутгасан гэдэс) - 内臓の腸詰め
  • ザイダス(зайдас) - ソーセージ
  • ヒャム(хиам) - ハム
  • ボーズ(бууз) - 肉まん
  • バンシュ(банш) - 水餃子
  • シャルサン・バンシュ(шарсан банш) - 揚げ餃子
  • ホーショール(хуушуур) - ミートパイ
  • ツォイバン(цуйван) - 羊肉と野菜入り蒸し焼きうどん
  • バンシタイ・ツァイ(банштай цай) - ミルクティーで煮たスープ餃子
  • バンタン(бантан) - 肉シチュー
  • ボダータイ・ホーラガ(будаатай хуурга) - 肉焼き飯
  • ボダータイ・ツァイ(будаатай цай) - ミルクティー茶漬け
  • スーテイ・ボダー(сүүтэй будаа) - ミルクご飯
  • ゴリヤシ(горияаси) - 肉煮込みのワンプレート・ランチ
  • テフテリ(тефтель) - 肉団子
  • ボールツォグ(боорцог) - 揚げパイ菓子
  • ゴリルタイ・ショル(гурилтай шөл) - 羊肉と麺のスープ
  • ノゴートイ・ショル(ногоотой шөл) - 野菜と肉のスープ
  • ニースレル・サラート(нийслэл салат) - 首都のサラダ、ポテトサラダ
  • ローワンギーン・サラート(нийслэл салат) - 人参サラダ
  • ウルム(өрөм) - クロテッドクリーム
  • アーロール(аруул) - アールツを干した固形乳

Дэлхийн өв

Увс нуур

Увс нуур нь Монгол улсын хамгийн том нуур юм. Далайн түвшинээс 759 метр, 3,350 км2 талбайг эзлэн оршдог. Хойт хэсгээрээ Орос Улсын Тувагийн Бүгд Найрамдах Улстай хил залгадаг. Увс аймгийн төв нь Улаангом хот юм. Давслаг гүехэн энэ нуур нь олон мянган жилийн өмнөх далайн үлдэгдэл гэлтэй. Тэс гэх мэт 38 гол цутгадаг хэдий ч нэг ч гол горхи нуураас урсан гардаггүй. 

 

Монгол Алтайн Уулсын хадны зураг

Монгол Алтайн уулсын хадны зураг нь Монголын дэлхийн өвийн нэг бөгөөд Монгол Алтайн 3 уулсын зураг үүнд хамааралтай. Энэ нь МЭӨ 1100 жилээс МЭ-ний 9-р жилийн хооронд зурагдсан ба Хойд Азийн аж амьдрал, байгаль орчины төлөвийг илтгэсэн олон арван чулуун сийлбэр зурагнаас бүрдэлтэй. ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвд бүртгэгдсэн Монголын соёлын тухай 2 дахь өв юм. 

Эх үүсвэрwikipedia

Орхоны хөндийн соёлын дурсгалт газрууд

Орхоны хөндийн соёлын дурсгалт газар нь Улаанбаатар хотоос 360 орчим километр алслагдсан, Монгол улсын төв хэсгээр урсах Орхон голын эрэг дагуу сунан байршсан байдаг. Орхон голын хөндий нь Төв Азийн хоёр мянга гаруй жилийн турш нүүдэлчдийн соёл иргэншил хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж байсныг илтгэх хосгүй нандин дурсгалуудыг агуулдагаараа ЮНЕСКО-гийн дэлхийн өвд Монголын соёлын тухай анхны дэлхийн өв хэмээн бүртгэгдсэн байна. 

 

Бурхан халдуун уул

Бурхан Халдун нь Монгол улсын Хэнтий аймагт байх Хэнтийн нуруунд багтах уул юм. Чингис хааны төрсөн нутаг, түүний булш байдаг гэсэн домогтой, монголчуудын эрхэмлэн шүтдэг уул юм.

“Рашидудагийн түүх шашдир” –д бичсэнээр Бурхан Халдун нь Монгол орны нутаг дэвсгэрийн томоохон уул бөгөөд олон гол горхи урсдаг ба олон тооны мод, бут, ой модоор бүрхэгдсэн байдаг гэжээ. Түүнчлэн Чингис хааны нас барсны дараа тэрээр энэ ууланд өөрийгөө болон түүний гэр бүлийг оршуулахыг захижээ. “Эх түүх” -д Чингис хааныг нас барсаны дараа Хэрлэн голын орчимд нутаглуулсан ба Бөртэ, Тулуй, Өгөөдэй зэрэг Чингис хааны ойрын хамаатан болон Монголын хаадыг Чингис хааны булшны дэргэд оршуулсан хэмээн тэмдэглэсэн боловч одоогоор тодорхойгүй байна.

Бурхан халдун нь Монгол хүний зүрх сэтгэл сүсэг бишрэлд гүн шингэсэн газар билээ. 1818 оноос албан ёсоор тахилга үйлддэг болсон. 1992 онд 12,000 км² талбайг Хан Хэнтийн тусгай хамгаалалттай бүс хэмээн тогтоож, төрийн хамгаалалтад авсан. 1995 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар Бурхан Халдун уулыг төрийн тахилгат уул болгосон юм. Түүнчлэн 2015 онд Германы Бонн хотноо болсон ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн хорооны 39-р чуулганаас "Бурхан халдун уул, түүнийг хүрээлсэн тахилгат газар нутаг" хэмээх нэрээр Дэлхийн соёлын өвд бүртгэж авчээ.

Эх үүсвэрwikipedia

Түүхт он жилүүд

1911 он

Манж Чин гүрний ноёрхлыг эцэс болгон "Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал" хийж Засгийн газрыг байгуулав. 

1919 он

Хятадын цэрэг Засгийн газрыг унагаж, хяналтандаа оруулав.

1921 оны
7-р сарын 11 

Богд хаант Монгол улс буюу хэмжээт эрхт хаант засаглалтай болов. ( 21 оны хувьсгал)

1924 оны
11-р сарын 26 

Богд хаан таалал төгсөнөөр Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг зарлан тунхаглав. 

1990 оны
3-р сар

Олон намын тогтолцоог батлав.

1990 оны
9-р сар

Ерөнхийлөгчийн тогтолцоонд шилжив.

1992 оны
2-р сарын 12

Монгол Улсын Үндсэн хууль мөрдөгдөж эхлэв. (1дүгээр сарын 13-батлагдсан) Улсын нэрийг БНМАУ-аас Монгол Улс болгон өөрчлөв.  

1992 он

УИХ-ын анхны сонгууль(МАХН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан)

1993 он

Ерөнхийлөгчийн анхны сонгууль(МСДН-аас нэр дэвшсэн П. Очирбат ялж Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч болсон)

1996 он

УИХ-ын 2-дахь сонгууль(МҮАН, МСДН-ын "Ардчилсан Холбоо" 50 суудал авсан)

1997 он

Ерөнхийлөгчийн сонгууль (МАХН-аас нэр дэвшсэн Н. Багабанди ялалт байгуулсан)

2000 он

УИХ-ын 3 дахь сонгууль (МАХН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан) 

2001 он

Ерөнхийлөгчийн сонгууль (МАХН-аас нэр дэвшсэн Н. Багабанди дахин сонгогдсон)

2004 он

УИХ-ын 4 дэхь сонгууль(МАХН 36, Ардчилсан Нам, Эх Орон Намын "Эх орон-Ардчилал" эвсэл 36 суудал тус тус авсан)

2005 он

Ерөнхийлөгчийн сонгууль (МАХН-аас нэр дэвшсэн Н. Энхбаяр ялалт байгуулсан) 

2008 он 

УИХ-ын 5 дахь сонгууль(МАХН-ын ялалт)

2009 он

Ерөнхийлөгчийн сонгууль (АН-аас нэр дэвшсэн Ц. Элбэгдорж ялалт байгуулсан)

2011 он

МАХН нэрээ өөрчлөж МАН болгосон

2011 он

Хуучин МАХН-ын зарим гишүүд МАХН-аа сэргээсэн

2012 он

УИХ-ын 6 дахь сонгууль(АН-ы ялалт)

2013 он

Ерөнхийлөгчийн сонгууль (АН-аас нэр дэвшсэн Ц. Элбэгдорж дахин ялалт байгуулсан)

2016 он

УИХ-ын 7 дахь сонгууль(МАХН-ын ялалт)

2017 он

Ерөнхийлөгчийн сонгууль (АН-аас нэр дэвшсэн Х. Баттулга ялалт байгуулсан)

2020 он УИХ-ын 8 дахь сонгууль(МАХН-ын ялалт)
2021 он Ерөнхийлөгчийн сонгууль (МАХН-аас нэр дэвшсэн У. Хүрэлсүх ялалт байгуулсан)

 

Эдийн засаг

 Гол салбарууд Уул уурхай, мал аж ахуй, аж үйлдвэр, хөнгөн үйлдвэрлэл
 GDP  Ойролцоогоор 37 их наяд төгрөг (ойролцоогоор 13.15 тэрбум ам. доллар (2020, ҮСГ)
 Эдийн засгийн өсөлт -5.3%(2020、ҮСГ)
 Инфляцын түвшин  2.3%(2020、ҮСГ)
Ажилгүйдлийнтүвшин  9.9%(2019、ҮСГ)
 Нийт худалдаа

Ойролцоогоор 12.87 тэрбум ам. доллар (үлдэгдэл: + 2.3 тэрбум ам. доллар) (2020, ҮСГ)
Экспорт: Ойролцоогоор 7.6 тэрбум ам.доллар

Импорт: 5.3 тэрбум ам.доллар

Гадаад худалдааны гол бараа бүтээгдэхүүн

Экспорт: Ашигт малтмалын нөөц (нүүрс, зэсийн баяжмал, хайлуур жонш гэх мэт), мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн (ноолуур, ноос, арьс шир гэх мэт) 

Импорт: нефтийн түлш, автомашин, машин, тоног төхөөрөмж, хүнсний бүтээгдэхүүн

Гадаад валютын нөөц Ойролцоогоор 4.53 тэрбум ам.доллар (2020 оны 12 дугаар сарын байдлаар, Монгол Улсын Төв банк)
 Худалдааны гол түнш орнууд
(эхний 5)

1) Хятад, Швейцарь, Сингапур, Их Британи, Оросыг экспортлох

(2) Хятад, Орос, Япон, АНУ, Өмнөд Солонгосын импорт (2020, ҮСГ)

 Мөнгөн нэгж  төгрөг(ТӨГ)
 Ханш 1ам.доллар = 2,813.29 төгрөг (2020 оны дунд, Монгол банк)
 2020 оны улсын төсөв

Үлдэгдэл: Ойролцоогоор 450 тэрбум төгрөгийн алдагдал (1.6 тэрбум ам. доллар) (2020 он, ҮСГ)

9.4 их наяд төгрөгийн орлого (3.35 тэрбум орчим доллар)

14 их наяд орчим төгрөгийн зардал (5 тэрбум орчим доллар)

Эх үүсвэр: Япон Улсын Гадаад Хэргийн Яам